مذاکرات دور پنجم؛ سنگ‌محک جدید در راه توافق
اقتصاد100- دور پنجم مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در رم با محوریت مساله غنی‌سازی برگزار شد، با این حال دو طرف از حرفه‌ای‌ترین و سازنده‌ترین گفتوگوها تاکنون خبر داده‌اند؛ سناریوهای پیش‌رو در این روند همچنان در حال بررسی است.
«حرفه‌ای‌ترین دور مذاکرات» و «بسیار سازنده بودن» دو تعبیری است که از سوی ایران و آمریکا پس از پایان دور پنجم مذاکرات به میزبانی رم اعلام شد. سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، پس از پایان مذاکرات رم، آن را «یکی از حرفه‌ای‌ترین ادوار مذاکراتی» توصیف کرد و گفت: ایده‌هایی توسط وزیر خارجه عمان مطرح و قرار شد که کار کارشناسی بیشتری صورت بگیرد و به پایتخت‌ها منتقل خواهد شد. وبگاه آکسیوس، رسانه آمریکایی، نیز به نقل از یک منبع آگاه در پایان دور پنجم مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا نوشت این مذاکرات در رم «بسیار سازنده» بوده است. آکسیوس با انتشار این خبر نوشت مذاکرات ایران و آمریکا به سرپرستی سید عباس عراقچی و استیو ویتکاف سه ساعت به طول انجامید. پیش از این، بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه سلطنت عمان، از «مقداری پیشرفت» در مذاکرات خبر داده بود. وزیر خارجه ایتالیا هم با اشاره به برگزاری دور پنجم مذاکرات ایران و آمریکا در پایتخت ایتالیا تصریح کرد: «این مذاکرات سازنده بود.»
نکته مهمی که در اظهارات عراقچی و بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، پررنگ بود، استقبال از ایده‌ها و راهکارهای عمان در این دور از مذاکرات بوده است. هنوز مشخص نیست که این ایده‌ها و راهکارها به چه مسائل و مولفه‌هایی باز می‌گردد. آیا طرحی برای خروج از بن‌بست غنی‌سازی در میان است؟ آیا عمان در حال پیشبرد ایده کنسرسیوم است؟ یا فراتر از آن طرفین با تصریح و ترسیم خطوط قرمز خود حول عدم غنی‌سازی یا استمرار غنی‌سازی به دنبال راه میانه‌ای هستند که بتواند مانع از شکست مذاکرات شود.
در همین ارتباط طارق رئوف، رئیس سابق بخش شفاف‌سازی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و رئیس برنامه خلع سلاح، کنترل سلاح و عدم اشاعه موسسه صلح استکهلم (سیپری)، در گفت‌وگو با تابناک به یک راه‌حل جدید اشاره می‌کند و یادآور می‌شود: یک پیشنهاد سازش این است که طرح محمد البرادعی، مدیر کل سابق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال ۲۰۰۳، احیا شود: ایجاد یک مرکز غنی‌سازی چندملیتی در ایران. در این طرح، ایران به غنی‌سازی زیر ۴درصد اورانیوم ادامه می‌دهد و آبشار‌های سانتریفیوژ را کنترل و اداره می‌کند، در‌حالی‌که شرکای بین‌المللی (مانند امارات، عربستان سعودی، کویت، عمان، قطر، اتحادیه اروپا و آمریکا) به فناوری سانتریفیوژ دسترسی نخواهند داشت، اما به طور مشترک مدیریت تجاری را بر عهده می‌گیرند، به صورت دائم پرسنل خود را در محل مستقر می‌کنند و آژانس بین المللی انرژی اتمی پادمان‌های فراتر از NPT (مانند دسترسی روزانه مشابه برجام و استفاده از فناوری‌های جدید برای نظارت آنلاین و لحظه‌ای بر غنی‌سازی) را اجرا خواهد کرد. او ادامه داد: محصول اورانیوم غنی‌شده می‌تواند به روسیه فرستاده شود تا برای نیروگاه بوشهر و نیروگاه‌های جدید هسته‌ای به سوخت تبدیل شود، یا تحت نظارت‌های آژانس در بازار فروخته شود. این راه‌حلی خوب و منصفانه خواهد بود.
هم‌زمان یک مقام آمریکایی نیز به نشریه گاردین گفت که دو طرف توافق کرده‌‌اند که در آینده نزدیک دوباره با یکدیگر دیدار کنند. این مقام در این خصوص گفت: «گفتوگوها همچنان سازنده هستند. ما پیشرفت بیشتری داشتیم، اما هنوز کارهایی برای انجام دادن وجود دارد. هر دو طرف توافق کردند که در آینده نزدیک دوباره با یکدیگر دیدار کنند. ما از شرکای عمانی خود برای تسهیل مستمر آنها سپاسگزاریم.» گاردین مدعی شده است که برخی از میانجی‌ها به‌عنوان یک جایگزین پیشنهاد کردند که ایران می‌تواند غنی‌سازی را برای مدت معینی متوقف کند، یا علاوه بر غنی‌سازی داخلی، می‌تواند یک کنسرسیوم هسته‌ای غیرنظامی با عربستان سعودی تشکیل دهد، تا اطمینان و دانش بیشتری در مورد ماهیت برنامه داخلی خود فراهم کند.
ایران و آمریکا؛ بن‌بست آزاردهنده
قدرت‌الله احمدیان*: با تغییر ریاست‌جمهوری در آمریکا و ایران مذاکرات برای حل مساله هسته‌ای شروع شد. گفت‌وگو و مذاکره پیرامون این مساله و مذاکرات مرتبط با آن امروزه در تمام محافل و مجالس از جمله محافل و مجالس عمومی شنیده می‌شود. در این نوشتار کوتاه نکته‌ای را بیان می‌کنم. ویلیام زارتمن، نظریه‌پرداز مذاکره و مصالحه، معتقد است هنگامی که یک منازعه به «بن‌بست آزاردهنده» برسد، در واقع به بلوغ خود رسیده و آنگاه فرصت حل‌و‌فصل آن فرا رسیده است. بن‌بست آزاردهنده در واقع شرایطی است که اگر طرفین منازعه از آن عبور نکنند فاجعه خلق می‌شود و هزینه‌ها آنچنان بالا می‌رود که برای طرفین منازعه غیرقابل‌تحمل است.
زارتمن معتقد است برای جلوگیری از فاجعه، باید بحران به مرز پختگی رسیده باشد، زمان مناسب برای حل بحران رسیده باشد، فرمول حل‌کننده وجود داشته باشد و میانجی وجود داشته باشد. تصور می‌کنم منازعه ایران و آمریکا به مرز بلوغ و بن‌بست آزاردهنده رسیده است و شرایط چهارگانه فوق هم فراهم است. ایران و آمریکا در این مرحله یا باید توافق کنند یا در انتظار فاجعه باشند. بخشی از تداوم مذاکرات و طول کشیدن آن، به غیرقابل تصور و تحمل بودن راه‌حل جایگزین آن برمی‌گردد. دو بازیگر نمی‌خواهند از دو اصل عدم غنی‌سازی و استمرار غنی‌سازی عدول کنند، اما تصور می‌شود با توجه به فاجعه‌آمیز شدن عدم دستیابی به توافق درنهایت راهی میانه حاصل شود.
* دانشیار روابط بین‌الملل
خروج آمریکا از سردرگمی فنی
مصطفی نجفی*: وزیر خارجه عمان در توییتی پیرامون مذاکرات ایران و آمریکا نوشت: «پنجمین دور مذاکرات ایران و آمریکا در رم با مقداری پیشرفت اما نه چندان نهایی‌شده به پایان رسید. ما امیدواریم که در روزهای آینده مسائل باقی‌مانده روشن شود تا بتوانیم به سمت هدف مشترک دستیابی به یک توافق پایدار و شرافتمندانه پیش برویم.» از سوی دیگر، عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران نیز در این رابطه گفت: یکی از حرفه‌ای‌ترین ادوار مذاکراتی را در دور پنجم مذاکرات داشتیم. وزیر خارجه عمان ایده‌های جدیدی مطرح کرد و قرار شد کار کارشناسی بیشتری در پایتخت‌ها روی آنها صورت بگیرد. این راهکارها می‌تواند احتمالا راهگشا باشد. بعد از اعلام نظر دو طرف دور بعدی مذاکرات برگزار می‌شود. امیدوارم در یکی دو جلسه آینده بتوانیم به راهکارهایی برسیم که مذاکرات قابل‌پیشرفت باشد.
با راهکارهای عمان برای رفع موانع، احتمال پیشرفت وجود دارد. با توجه به اظهارات عراقچی و توییت وزیر خارجه عمان می‌توان گفت مذاکرات دور پنجم پیشرفت لازم را نداشته و چندان مثبت نبوده است؛ اما تصمیم به ادامه مذاکرات و بررسی ابتکارات جدید، می‌تواند همچنان امید به مذاکرات را زنده نگه دارد. نکته مهم دیگر اینکه عراقچی از حرفه‌ای بودن مذاکرات دور پنجم سخن گفت که احتمالا معنای آن این است که طرف آمریکایی برخلاف چهار دور قبل، از سردرگمی فنی خارج شده و به جزئیات فنی و کارشناسی ورود پیدا کرده است که می‌تواند گام رو به جلویی باشد.
* پژوهشگر مسائل بین‌الملل
دو فرضیه درباره دور پنجم
رحمن قهرمانپور*: دور پنجم مذاکرات ایران و آمریکا در حالی انجام شد که اخبار مثبت یا منفی چندانی در رابطه با آن منتشر نشد؛ دلیلش هم این است که طرفین تمایل دارند که گفتوگوها ادامه پیدا کند و متوقف نشود. از طرف دیگر بعد از سفر اخیر ترامپ به منطقه، فضای جدیدی ایجاد شده که به ورود قطر به بحث میانجی‌گری مربوط می‌شود. ترامپ هم در سفری که به دوحه داشت صراحتا گفت که ایران باید از قطر تشکر کند زیرا این کشور خواهان حمله نظامی به ایران نیست. لذا اگر از این زاویه به موضوع نگاه کنیم شاید دولت ترامپ تحت تاثیر موفقیت‌های این سفر ترجیح می‌دهد که مذاکرات فعلا تداوم داشته باشد. تحلیل فنی هم این است که احتمالا عمان پیشنهاد کرده که موضوع غنی‌سازی موقتا از دستورکار خارج شود و تهران و واشنگتن به موضوعات دیگری بپردازند. وال‌استریت ژورنال نیز گزارش داد که ایران و آمریکا می‌خواهند در خصوص کلیات یک تفاهم سیاسی به توافق برسند. اگر این خبر صحت داشته باشد، می‌تواند به این معنا باشد که مسقط پیشنهاد کرده حال که طرفین نمی‌توانند مشکلاتشان را درباره غنی‌سازی حل کنند، موضوع را تغییر دهند و درباره یک چارچوب کلی تفاهم سیاسی بحث کنند.
این دو فرضیه در رابطه با دور پنجم مذاکرات مطرح است و هنوز از شکست یا موفقیت قطعی این گفتوگوها نمی‌توان سخن گفت. البته با توجه به اینکه دلیل اصلی شکل‌گیری این گفتوگوها لغو تحریم‌های ایران از یک سو و رفع دغدغه غنی‌سازی برای آمریکا از سوی دیگر بوده است، به نظر می‌رسد که این روند، تاکتیکی است که مذاکرات در این مرحله شکست نخورد و شاید در آینده راه‌حلی پیدا شود. بنابراین موضوع غنی‌سازی لاجرم در دستورکار خواهد بود. از نظر فنی راه‌حل برای این موضوع وجود دارد. اما طرفین باید اراده سیاسی با هدف رسیدن به این جمع‌بندی را داشته باشند.
* پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل
فعلا، عبور از غنی‌سازی!
کوروش احمدی*: آخرین دور گفت‌وگوهای تهران و واشنگتن در رم ایتالیا در حالی انجام شد که مشکل اصلی همچنان به قوت خود باقی است و تغییری درباره بحث غنی‌سازی ایجاد نشده است. منتها تحول مهمی که رخ داده ایده‌های طرف عمانی است. آن‌گونه که از صحبت‌های عراقچی می‌توان برداشت کرد، طرح این ایده‌ها جالب است و قرار است توسط ایران و آمریکا مورد بررسی قرار بگیرد. امروز برخی احتمالات برای رسیدن به یک راه‌حل فنی مطرح است؛ نخست بحث کنسرسیوم است که مشکل اصلی آن این است که تاسیسات غنی‌سازی داخل کشور باشد یا در خارج. موضوع دیگر تعلیق غنی‌سازی در ایران است؛ به این صورت که گازدهی به سانتریفیوژها متوقف شود اما سانتریفیوژها سر جای خود بماند. این بدان معناست که غنی‌سازی متوقف می‌شود اما سانتریفیوژها برچیده نمی‌شود. همچنین طرف آمریکایی باید قبول کند که کشورها مطابق ان‌پی‌تی می‌توانند غنی‌سازی داشته باشند اما مثلا در مورد ایران این کشور مقطعی پذیرفته که غنی‌سازی‌اش را متوقف کند. یعنی با هدف اعتمادسازی و بدون برچیدن سانتریفیوژها. راه‌حل دیگر هم می‌تواند شکل گرفتن توافق موقت پیرامون موضوعاتی باشد که امکان تفاهم راجع به آنها وجود دارد. یعنی فعلا چون در خصوص غنی‌سازی نمی‌توانند به تفاهم برسند از آن عبور کنند و باقی موضوعات را مورد بررسی قرار دهند. در این بین موضوعاتی چون چگونگی راستی‌آزمایی، بازرسی‌ها، دسترسی‌ها، بندهای غروب، مکانیزم ماشه و دیگر مسائل می‌تواند مورد بحث قرار بگیرد.
در ادامه اگر درباره دیگر موضوعات پیشرفتی حاصل شد، فضا بهتر می‌شود و می‌توانند درباره غنی‌سازی نیز به توافقاتی دست پیدا کنند. در نهایت طرفین می‌توانند در رابطه با بحث غنی‌سازی به یک توافق موقت دست پیدا کنند؛ یعنی درباره سطح، حجم و توقف 20درصد یا 60درصد مذاکره و روند بده‌بستان را مشخص کنند. به این مفهوم که ایران امتیازاتی در این خصوص بدهد و طرف مقابل هم تحریم‌ها را کاهش دهد.
* دیپلمات پیشین
