نهادسازی؛ برگ برنده چین در رقابت با جهان غرب

پکن تا یک دهه پیش ترجیح می‌داد در سیاست جهانی نقش نظاره‌گر داشته باشد. اصل معروف دنگ شیائوپینگ مبنی بر «در پس‌زمینه ماندن» سنگ‌بنای رفتار بین‌المللی چین بود. اما حالا چین از افغانستان و یمن تا ایران، فلسطین و شاخ آفریقا، حضوری میانجی‌گرانه دارد. تغییر این رویکرد، واکنشی به افزایش منافع جهانی چین و تلاش برای تثبیت جایگاه آن به‌عنوان قدرتی مسوول و نظم‌ساز است.

نمونه برجسته این تغییر، میانجی‌گری موفق بین ایران و عربستان سعودی در مارس۲۰۲۳ بود؛ توافقی که نیویورک‌تایمز آن را «نقطه عطفی در جاه‌طلبی ژئوپلیتیک شی جین‌پینگ» دانست. به‌دنبال آن، چین در تیرماه۲۰۲۴ میزبان گروه‌های فلسطینی در پکن شد؛ رخدادی که به «اعلامیه پکن» انجامید. در شاخ آفریقا نیز، پکن با طرح ابتکار «چشم‌انداز صلح و توسعه»، به حل بحران تیگرای در اتیوپی ورود کرد. چین حتی در منازعات کمتر شناخته‌شده مانند درگیری‌های مرزی قرقیزستان و تاجیکستان نیز به‌عنوان واسطه‌ای خاموش ایفای نقش کرده است.

تحلیلگران معتقدند IOMed تلاشی است برای خلق یک نظم حقوقی موازی با نهادهای سنتی چون دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ)، دیوان داوری دائمی (PCA) و مراکز داوری مطرحی چون) ICSID (International Centre for Settlement of Investment Disputes مرکز بین‌المللی حل‌وفصل اختلافات سرمایه‌گذاری یا ICC.International Chamber of Commerce (اتاق بازرگانی بین‌المللی) با تمرکز بر گفت‌وگو، تفاهم، و رویکرد «بی‌طرفانه آسیایی»، چین تلاش دارد هنگ‌کنگ را به قطب جدید داوری بین‌المللی تبدیل کند؛ این پاسخی است به کاهش اعتماد بین‌المللی پس از تصویب قانون امنیت ملی.از منظر ژئوپلیتیک، IOMed کارکردی دوگانه دارد: نخست، حل اختلافات مرتبط با پروژه‌های کلان «کمربند و جاده»؛ دوم، ارائه مدلی برای دیپلماسی بدون مداخله، در تقابل با الگوهای غربی.

از سوی دیگر، این اقدام بخشی از رقابت چین با آمریکا در قلمرو «قدرت نرم» نیز محسوب می‌شود؛ قلمرویی که غرب سال‌ها انحصار آن را در دست داشت.اما موفقیت چین در این مسیر قطعی نیست. منتقدان غربی نسبت به بی‌طرفی پکن، به‌ویژه در موضوعاتی مانند حمایت از دولت اتیوپی یا نزدیکی به روسیه در بحران اوکراین، تردید دارند. به گفته موسسه MERICS، چین در سطح بیانیه‌ها بی‌طرف است، اما در عمل منافع خود را پی می‌گیرد. در مقابل، کشورهای جنوب جهانی رویکرد چین را جایگزینی کارآمد برای نهادهای غرب‌محور می‌دانند. برای بسیاری از آنها، دیپلماسی «غیراستعماری» چین – که بر احترام متقابل و توسعه مشترک تاکید دارد – جذاب‌تر از نسخه‌های مداخله‌گرای غربی است.

در سطحی فراتر، برخی کارشناسان مانند «کوین راد»، نخست‌وزیر پیشین استرالیا و کارشناس چین می‌گویند پکن با نهادسازی و میانجی‌گری در واقع در حال نوشتن «دستورکار بدیل برای نظم جهانی» است که نه بر اساس ارزش‌های لیبرال بلکه بر اساس واقع‌گرایی اقتصادی و احترام به حاکمیت ملی شکل گرفته است.همزمان، برخی تحلیلگران (از جمله در Eurasia Review) هشدار می‌دهند که تاکید چین بر توسعه زیرساختی می‌تواند بدون در نظر گرفتن بافت فرهنگی و حساسیت‌های محلی، خود منبع تنش باشد. حملات به تاسیسات چینی در اتیوپی نمونه‌ای از این تنش‌هاست.

در نهایت اینکه این سازمان را باید یک نهاد میانجی با ویژگی‌های چینی دانست IOMed فقط یک نهاد داوری نیست؛ بخشی از پروژه جاه‌طلبانه چین برای بازتعریف قدرت نرم، ایجاد سازوکارهای جایگزین و تثبیت موقعیت خود به‌عنوان ستون نظم جدید جهانی است. اما آیا این میانجی‌گری «با ویژگی‌های چینی» می‌تواند استاندارد جهانی جدیدی شود؟ پاسخ این پرسش، در موفقیت عملی این نهاد، سطح اعتماد کشورهای درگیر و میزان شفافیت در فرآیند میانجی‌گری نهفته است. پکن یک میدان جدید را گشوده است؛ حال باید دید بازیگران جهانی تا چه حد قواعد آن را خواهند پذیرفت.

*  پژوهشگر مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه