از منبر تا چندرسانه‌ای! حوزه چگونه با نسل جدید گفتگو کند؟
اقتصاد ۱۰۰- بحرانِ «ترجمه» در گفتمان رسمی حوزه و زبان نسل جوان، چالشی است که در صد سالگی بازتأسیس حوزه علمیه قم (۱۳۰۱ ش.) به‌صورت عینی خود را نشان داده است. هرچند سابقه تلاش برای نوآوری در شیوه تبلیغ و آموزش دینی به دهه‌های نخست پس از انقلاب بازمی‌گردد، اما پیدایش فضای مجازی و تغییرات شتاب‌زده در سبک زندگی جوانان، نیاز به بازخوانی جدی‌تر این گفتمان را پدید آورده است.
براساس نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران ( ایسپا ) در مهر ۱۴۰۲، تنها حدود ۳۵ درصد از شهروندان ۱۸ تا ۲۹ ساله احساس می‌کنند مباحث دینی ارائه‌شده متناسب با دغدغه‌های روزمره و زبان آن‌هاست. از سوی دیگر، طرح موضوعات بر بستر نشریه‌های تخصصی حوزه و منبرهای سنتی اگرچه به غنای اندیشه فقهی می‌انجامد، اما در عمل کمتر از فرصتی که رسانه‌های دیجیتال فراهم کرده‌اند بهره برده است.
گفتمان رسمی حوزه، ریشه در سنت‌های فقهی، اصولی و فلسفی دارد؛ محملی که در طول دهه‌ها توسط مراجع و اساتید مطرح قم مانند حضرت آیت‌الله بروجردی (۱۳۴۰–۱۳۰۸ ش.) و بعدها حضرت آیت‌الله علوی گرگانی (متولد ۱۳۰۲ ش.) شکل گرفته است. این زبان تخصصی برای مطالعه‌های عمیق و مباحث درون‌حوزه‌ای بسیار مناسب است، اما وقتی پای انتقال به بستر عمومی باز می‌شود، پیچیدگی اصطلاحات و ساختارهای طولانی سخنرانی خشک و بی‌انعطاف می‌نماید.
در عین حال، جوانان امروز در فضای جست‌وجوگر و تصویرمحور زندگی می‌کنند: مخاطب پادکست و ویدئوکست‌های کوتاه است، در شبکه‌های اجتماعی منتظر پاسخ تعاملی و سریع می‌ماند و کمتر به متن‌های چندصفحه‌ای مراجعه می‌کند. اگر محتوا در قالب‌های سنتی عرضه شود، گویی لباسی چندسایز بزرگ بر تن جامعه جوان شده است.
تجربه‌های نوین در پیوند گفتمان
چندی پیش ستاد توسعه فضای مجازی حوزه علمیه قم با همکاری پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دوره‌های آموزشی ویژه روحانیون برگزار کرد تا با نرم‌افزارهای چندرسانه‌ای و تدوین محتوای دیجیتال آشنا شوند. در این دوره‌ها، حجت‌الاسلام احمد واعظی از اساتید ارتباطات دینی تاکید کرد: «مسئولان تبلیغی باید ابتدا زبانی را تمرین کنند که مخاطب می‌فهمد، بعد به عمق معنا برسند.» هم‌زمان، نمونه‌های موفقی از تولیدات کوتاه چندرسانه‌ای با توضیح مفاهیم اخلاقی منتشر شد که در کمتر از دو ماه بیش از نیم‌میلیون بار در شبکه‌های داخلی بازنشر شدند.
علاوه بر این، پادکست‌های «درس زندگی» که توسط گروهی از طلبه‌های جوان تهیه می‌شود و در هر قسمت به پرسش‌های روزمره مانند «چگونه با استرس مقابله کنیم؟» و «نقش خانواده در معنویت» می‌پردازد، توانسته طی یک سال اخیر میکروفن را به دست گروه دیگری از مخاطبان ۲۰ تا ۳۰ ساله برساند.
چشم‌اندازها و راهکارهای عملی
برای تثبیت این تجربیات و تعمیم آن‌ها، سه محور کلیدی پیشنهاد می‌شود:
یکم. تدوین بسته‌های آموزشی، درسنامه و کارگاه‌های تعاملی کوتاه‌مدت که مفاهیم فقه و اخلاق را در چارچوب سناریوهای زندگی روزمره توضیح دهد. به‌عنوان مثال، کارگاه «احکام محیط کار» برای دانشجویان و شاغلان جوان می‌تواند محورهای شرعی مرتبط با کسب‌وکار دیجیتال را بررسی کند.
دوم. راه‌اندازی دوره‌های مهارتی در حوزه فیلم‌سازی موبایلی، تدوین صدا، و نگارش محتوای شبکه‌های اجتماعی؛ دوره‌هایی که در آن طلبه‌ها علاوه بر آشنایی با ابزار، با اصول خبرنویسی و روایت‌سازی نیز آشنا شوند.
سوم. ایجاد سازوکارهای بازخوردگیری مستمر از طریق پرسش‌نامه‌های آنلاین، گروه‌های گفتگو در پیام‌رسان‌ها و میزگردهای مجازی. «آیین‌نامه مطالبه جوانان» که در تابستان ۱۴۰۳ توسط دفتر تبلیغات اسلامی تصویب شد، گامی در این مسیر است که نمایندگانی از طلاب و جوانان علاقه‌مند بتوانند پیشنهادات خود را مستقیماً به شورای سیاستگذاری ارائه کنند.
در کنار این سه محور، استفاده از زبان بومی مناطق مختلف کشور نیز اهمیت دارد. مطالعات میدانی مرکز مدیریت حوزه در سال گذشته نشان داد که پرداختن به نمونه‌های بومی و اشاره به تجربه‌های مذهبی محلی، حس همذات‌پنداری را در جوانان تقویت می‌کند.
مناسب‌سازی محتوا میان گفتمان رسمی حوزه و زبان نسل جوان، چالشی پیچیده اما قابل حل است. با به‌کارگیری ابزارهای نوین رسانه‌ای، تربیت مبلغان مسلط به زبان دیجیتال و جلب مشارکت فعال جوانان در تولید محتوا، می‌توان پلی پایدار میان سنت صدساله حوزه علمیه قم و نیازهای فکری و معنوی نسل آینده برقرار کرد؛ پلی که پیام‌های غنی دینی را از قالب بسته‌شده تخصصی به زبان روزمره و در دسترس همگان تبدیل می‌سازد.
