«بریکس» چیست و چرا عضویت ایران در آن مهم است؟!

جیم اونیل، اقتصاد‌دان ارشد شرکت خدمات مالی و بانکداری بین‌المللی گلدمن ساکس، در سال ۲۰۰۱ در مقاله‌ای با تاکید بر توان بالقوه اقتصادی برزیل، روسیه، چین و هند، با استفاده از حروف اول نام این کشور‌ها «بریک» را برای نام گروه آن‌ها پیشنهاد داد. در آن سال آفریقای جنوبی جایی در میان این قدرت‌های اقتصادی نوظهور نداشت. فعالیت این گروه در سال ۲۰۰۹ به صورت غیررسمی و با هدایت روسیه آغاز شد و هدف آن فراهم‌کردن بستری بود تا اعضای آن نظم جهانی تحت سلطه آمریکا و دولت‌های غربی را به چالش بکشند.

چه کشورهایی اعضای گروه بریکس هستند؟

ایده ایجاد گروه بریکس با نزدیکی ۴ قدرت اقتصادی نوظهور جهان شامل برزیل، روسیه، چین و هند در دوران اوج یک‌جانبه‌گرایی آمریکا در اواسط دهه ۱۹۹۰ میلادی شکل گرفت. سابقه شکل‌گیری این گروه به حضور ۴ عضو موسس، به سال ۲۰۰۱ باز می‌گردد و نهایتاً «گروه بریک» در ۱۶ ژوئن ۲۰۰۹ رسماً تاسیس شد. آفریقای جنوبی نیز در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۰ به این گروه اضافه شد و نام آن پس از پیوستن این کشور از «بریک» به «بریکس» تغییر یافت.

این کشورها روی هم ۴۰ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند و کنترل یک چهارم اقتصاد بین‌المللی را بر عهده دارند.

مهم‌ترین ویژگی‌های گروه بریکس

مهم‌ترین شاخصه گروه «بریکس» کارکرد‌های اقتصادی، مالی و پولی و همچنین گستره فرامنطقه‌ای و جهانی‌بودن اعضا و اثرگذاری آن است. این گروه به «قدرت‌های اقتصادی نوظهور» معروف هستند. در حال حاضر کشور‌های زیادی خواهان عضویت در بریکس هستند. پیشنهاد ایجاد بریکس‌پلاس نخستین‌بار در اجلاس سران این گروه در چین در سال ۲۰۲۲ توسط رئیس جمهور این کشور مطرح شد تا مکانیزمی برای نزدیک‌کردن کشور‌ها به این گروه قبل از اعطای عضویت کامل باشد.

بریکس نمادی از «رژیم‌سازی و ساختارسازی جدید در صحنه بین‌المللی» است که توسط قدرت‌های در حال ظهور و در مقابل گروه G۷ شکل گرفته و رو به پیشرفت است. بانک بریکس نیز با نام «بانک توسعه نوین» در سال ۲۰۱۵ تاسیس شد. در حال حاضر این گروه بیشترین سهم از تولید ناخالص داخلی جهانی (۳۱.۵ درصد) را در مقایسه با سایر بلوک‌های اقتصادی از جمله گروه ۷ (۳۰.۷ درصد) به خود اختصاص داده است. ۴۶ درصد از نیروی کار دنیا، یک چهارم مساحت خشکی زمین، حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان (۳ میلیارد و ۱۸۷ میلیون نفر در سال ۲۰۲۱) به اعضای فعلی این گروه تعلق دارد. در اجلاس ژوهانسبورگ ۲۰۲۳ علاوه بر ۵ کشور اصلی، از سران ۷۰ کشور دیگر برای شرکت در اجلاس دعوت شده که هیچیک از کشور‌های اصلی غربی در لیست مدعوین قرار ندارند.

با وجود درخواست چندباره امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه، دعوتنامه‌ای برای حضور وی در اجلاس ارسال نشده و رئیس جمهور آفریقای جنوبی در چند سخنرانی رسمی اخیر خود، این اجلاس را «نشست کشور‌های جنوب-جنوب برای همکاری مابین خودشان و نه با کشور‌های شمال» توصیف کرده است.

رویکردهای گروه بریکس

بهبود نظام پولی بانکی جهانی، عزم جدی بر دلارزدایی و تمرکز بر ارز‌های ملی، حضور نمایندگانی از همه قاره‌ها، اتخاذ رویکرد‌های سیاسی ضد هژمون و تجدیدنظر طلبانه و مخالفت با تسلط غرب بر نهاد‌ها و ساختار‌های بین‌المللی عمده‌ترین رویکرد‌های این گروه هستند.

چرا بریکس مهم است؟

کشور‌های عضو بریکس رکورد‌های زیادی دارند:

- اولین (روسیه)، سومین (چین)، پنجمین (برزیل) و هفتمین (هند) کشور‌های بزرگ دنیا

- پرجمعیت‌ترین‌ها (دو کشور میلیارد نفری دنیا) یعنی چین و هند

- جز آفریقای جنوبی، چهار کشور دیگر در بین هفت کشور اول از نظر مساحت و ده کشور اول دنیا از نظر جمعیت و تولید ناخالص داخلی هستند

- سه ارتش از پنج ارتش بزرگ دنیا از نظر پرسنلِ در حال خدمت

- کشور‌های بریکس در مجموع، حدود چهل درصد جمعیت، نزدیک به یک‌چهارم تولید ناخالص ملی و حدود یک‌سوم خاک دنیا را تشکیل می‌دهند

- در میان این غول‌ها، آفریقای‌جنوبی شاید کوچک به نظر برسد، اما تنها کشور آفریقایی بریکس است، از نظر تولید ناخالص داخلی دومین اقتصاد بزرگ آفریقاست (یا با برآوردی دیگر سومین)، سومین ارتش بزرگ آفریقا را دارد هرچند از نظر مساحت و جمعیت (حدود شصت میلیون)، در این قاره ششم است. ژوهانسبورگ، بزرگترین و ثروتمندترین شهر این کشور، پایتخت اقتصادی آفریقا محسوب می‌شود.

- کشور‌های بریکس از مهم‌ترین تولیدکنندگان کالا، خدمات و مواد خام در دنیا هستند و پیش‌بینی شده در آینده نه چندان دور بزرگترین شوند.

- ذخایر عظیم و متنوع منابع طبیعی و زیرزمینی از جمله انرژی و عناصر کمیاب

- نیروی کار فراوان و ارزان

- هزینه پایین تولید

عضویت ایران در بریکس

سیریل رامافوسا، رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی، صبح امروز پنجشنبه (۲ شهریور ۱۴۰۲) در آغاز نشست «بریکس پلاس» در کنفرانس خبری مشترک سران «بریکس» موافقت ۵ عضو اصلی این گروه با عضویت اصلی جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، مصر، اتیوپی و آرژانتین را اعلام کرد.

فرصت‌ها و محدودیت‌های بریکس برای ایران

بریکس در حال توسعه نهاد‌های داخلی خود برای یکپارچگی و افزایش قدرت موثر اقتصادی در سطح جهانی است. هدف اولیه این نهاد‌ها حمایت از پیشبرد برنامه‌های توسعه اعضا و تقویت جایگاه منطقه‌ای و بین المللی آن‌ها است. تاسـیس نهاد‌های مالی مستقل از نهاد‌های غربی را می‌توان مهمترین موفقیت بریکس در پیشـبرد همگرایـی و مهمترین مزیت آن در ساختار جدید اقتصادی جهانی دانست

دو نهاد مالی در درون بریکس از ارکان قدرت این گروه محسوب می‌شوند که برای ایران نیز متضمن فرصت‌هایی هستند. بانک توسعه جدید بریکس مهمترین رکن اقتصادی بریکس است که در راستای نقـش آفرینی مشترک و همگرای این کشـور‌ها در اقتصاد جهانی به وجود آمده است. بانک توسعه جدید بریکس در سـال ۲۰۱۴ برای تامین مالی پروژه‌های زیرساختی در کشور‌های بریکس و سایر بازار‌های نوظهور تاسیس شد. این بانک دارای سـرمایه ۱۰۰ میلیـارد دلاری است و دفتر مرکزی آن در شانگ‌های چین قـرار دارد. بر اساس توافقنامه تاسیس بانک توسعه جدید، این بانک باید از طریق وام، ضمانت، مشاوره، مشارکت در سهام پروژه‌ها و سایر ابزار‌های مالی از پروژه‌های توسعه‌ای دولتی و خصوصی اعضا حمایت کند.

نهاد کلیدی دیگری که با هدف تقویت همگرایی مالی میان کشور‌های عضو بریکس ایجاد شده، نهاد ذخیره احتیاطی بریکس است. ترتیبات ذخیره احتیاطی بریکس Contingent Reserve Arrangement (CRA) یک مکانیزم همکاری مالی برای حمایت از اعضای گروه در چالش‌ها و بحران‌های احتمالی مالی اسـت کـه توسـط کشـور‌های بریکـس در سـال ۲۰۱۴ ایجـاد شـد.

مهمترین هدف ایران از عضویت در بریکس، دستیابی به منابع مالی در هر دو نهاد بانک توسعه جدید و مکانیزم ذخیره احتیاطی بریکس است. هر چند تحریم‌های مالی ایالات متحده دسترسی به منابع این دو نهاد را برای ایران دشوار می‌سازد، اما بریکس در فرآیند دلارزدایی انواع روش‌ها را برای ارائه وام و خدمات به اعضا اتخاذ کرده است که این روش‌ها می‌توانند به کاهش تاثیر تحریم‌ها در همکاری ایران با نهاد‌های مالی بریکس کمک کنند. بانک توسعه جدید از روش هایی، چون ارائه وام به ارز ملی قدرت‌های عضو بریکس، رمز ارز و همچنین سوآپ ارزی برای ارائه خدمات به اعضا استفاده می‌کند.

البته ادغام ایران در چارچوب اقتصادی بریکس احتمالا چالش‌هایی را از نظـر همسویی بـا سیاست‌های اقتصادی، مکانیزم‌های نظارتی و قوانین و مقررات تجاری هماهنگ بـا اعضای اصلی و جدید بریکس ایجاد کند. تضمین هماهنگی و تطبیق بوروکراسی داخلی با نهاد‌های بریکس در زمینه‌هایی مانند گمرک، تعرفه‌ها و مقررات سـرمایه گذاری به زمان و بررسی‌های کارشناسی پیچیده‌ای نیاز دارد.